ĐÃ TÌM THẤY CÂU THƠ..."CANH GÀ THỌ XƯƠNG" TRONG "DƯƠNG GIA PHẢ KÝ"

Bùi Văn Bòng:Đi đến ngọn nguồn''Canh gà Tho xương''

Tác giả: Admin   Phân loại：Phê bình, tiểu luận  
  Lớn | Vừa | Nhỏ

Cần đi đến ngọn nguồn "canh gà Thọ Xương"
bvbqd 17.10.2012  

ĐÃ TÌM THẤY CÂU  THƠ..."CANH GÀ THỌ XƯƠNG" TRONG "DƯƠNG GIA  PHẢ KÝ"

            Gió đưa cành trúc la  đà

Tiếng  chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương

Mịt  mù khói tỏa cành sương

Nhịp  chày Yên Thái, mặt gương Tây Hồ

                  Mấy câu thơ lục bát  trên đã thêm một lần gây xôn xao mặt sóng thế giới phẳng. Khắp trên các mặt báo,  các trang mạng xã hội đã diễn ra các cuộc tranh luận từ hàng tuần nay, và đến  giờ này cơ hồ còn chưa tạm lắng. Tựu trung, thì người ta tranh luận, đại để các  vấn đề sau:

1- Câu thơ này có đúng là của  Dương Khuê (1839 - 1902) không? Có tư liệu Hán Nôm nào chép mấy câu thơ này  không? Chữ "canh" chép chữ canh là canh 羹 (món canh, bát canh/súp) hay  canh 更 là canh  khuya, canh giờ, canh chầy?

2- Canh gà Thọ Xương là "món canh gà" hay là canh giờ,  canh khuya?

3- Thọ Xương ở trong mấy câu  thơ trên là địa danh ở đâu?

Nguyễn Xuân  Diện:
1.Đã tìm thấy câu thơ ..."Canh  gà Thọ Xương"
trong "Dương Gia phả  ký"

             Trước hết, cho  đến nay, sau nhiều năm tìm hiểu về thi văn của các tác gia họ Dương ở Vân Đình  (Ứng Hòa, Hà Tây cũ) [ít nhất là từ năm 1993], chúng tôi chưa từng gặp  một văn bản Hán Nôm nào chép bài thơ trên.

( >> http://xuandienhannom.blogspot.com/2012/10/a-tim-thay-cau-thocanh-ga-tho-xuong.html )

            Bức thư của Ông  Dương Nghiệp Bảo (Bernard Donge), lúc đang giữ chức Tổng thanh  tra Ngân hàng Phát triển Á Châu ADB, trụ sở tại Philippines gửi Nguyễn Xuân Diện  đề ngày 18.10.1994. Khi ấy, vì ông mới chỉ đọc bài viết, chưa gặp nhau nên ông  gửi thư cho "Cụ Nguyễn Xuân Diện"(năm ấy 24 tuổi). Ông Dương Nghiệp Bảo  là cháu nội Cụ Dương Lâm.

           Chúng tôi xin giới  thiệu tài liệu "Dương Gia phả ký", bản đánh máy chữ quốc ngữ trên giấy tây, do  Dương Thiệu Cương lập vào cuối mùa hạ năm Quý Sửu (1973) và được Dã Lan Nguyễn  Đức Dụ in ấn. Cuốn này chúng tôi có copy được 1 bản từ dòng họ Dương ở Vân Đình  vào năm 1993 - 1994.

           "Dương Gia phả ký" gồm 122 trang, ngoài việc  chép về thế thứ gia tộc họ Dương còn chép khá nhiều thơ văn, đối liễn của các  tác gia họ Dương.

           Bắt đầu từ trang 106, có chép "thi ca của Cụ  Dương Khuê, tức cụ Nghè Vân Đình, biệt hiệu Vân Trì", cũng ngay trang này, ở bài  thứ hai, là bài "Hà Thành tức cảnh", gồm 4 câu thơ:

Phất phơ cành trúc trăng tà

Tiếng chuông Trấn - Võ, canh gà Thọ -  Xương.

Mịt mùng khói tỏa ngàn sương,

Dịp chày An - Thái, mặt gương Tây -  Hồ.

Như vậy, căn cứ theo đầu bài  thì đây chính là cảnh ở Hà Thành tức là Hà Nội, và Thọ Xương là tên địa  danh thuộc Hà Nội.
            *Trong sách  Tâm trạng Dương Khuê -  Dương Lâm, Nxb KHXH, Hà Nội, 2005, tác giả Dương  Thiệu Tống cho biết: "Bài thơ này chép và chú thích theo Dương  gia phả ký và Luận đề về  Dương Khuê"(trang 129). (Nguyễn Duy Diễn:  Luận đề về Dương Khuê.  Nhà in Khai trí, Sài Gòn, 1960, trang 160). Như vậy, từ năm 1960, tài  liệu Luận đề về Dương  Khuê đã khẳng định bài Hà thành tức  cảnh là của Dương Khuê.
            Nhưng xưa hơn thế,  sách Văn đàn bảo giám, tuyển tập thơ  ca do Trần Trung Viên sưu tập, do Dương Bá Trạc đề tựa, Tản Đà đề tựa năm  1934...gồm 3 tập xuất bản lần đầu từ năm 1926 đến năm 1938 thì trọn bộ.  Văn đàn bảo giám cũng khẳng định  Hà Nội tức cảnh là của tác giả Dương Khuê.  Tuyển tập thi ca Văn đàn bảo  giám xuất bản chỉ cách năm Dương Khuê tạ thế (1902) khoảng hai ba  chục năm, vì thế, có thể tin được.

Dưới đây là ảnh chụp vài trang liên quan trong  Dương Gia phả ký:

Nguyễn Ngọc  Thanh

2.“Canh gà Thọ Xương” có thực sự là món súp gà hay  không?

Blog người hiếu cổ - Thời  gian gần đây, nổi cộm trên các phương tiện thông tin đại chúng là chuyện cô giáo  dạy cho các em học sinh câu ca dao “Gió đưa cành trúc la đà/Tiếng chuông Trấn Vũ  canh gà Thọ Xương” rằng: “Canh gà Thọ Xương là món ăn nổi tiếng, đặc sản của  làng Thọ Xương”. Ngay khi tin này được đăng thì dư luận đã có những phản hồi vô  cùng quyết liệt, rằng cô giáo dạy sai. Ngay sau đó tôi lại đọc được thông tin  rằng cô giáo đó đã bị đánh nhập viện!!!

Tôi trên những hiểu  biết cá nhân thì thấy quả thực cô giáo này không đáng phải chịu búa rìu dư luận  lớn đến vậy. Vì sao? Vì cô ấy quả thực đã sai, nhưng cái sai đó lỗi không  hoàn toàn ở cô ấy…  

Dưới đây, tôi xin viết đôi điều để bạn đọc có cái nhìn  đúng đắn hơn về bài “ca dao” có cụm từ “canh gà Thọ Xương” gây tranh  cãi:
Bài “ca dao” gây tranh  cãi trên thường được biết đến với nội dung:

“Gió đưa cành trúc la  đà

Tiếng chuông Trấn Vũ canh gà  Thọ Xương

Mịt mù khói tỏa ngàn  sương

Nhịp chày Yên Thái mặt gương Tây  Hồ”  (A)

Hoàn toàn ta thấy đây  là một bài tả cảnh Hà Nội với các địa danh: chùa Trấn Vũ, ngõ/huyện Thọ Xương,  làng Yên Thái (An Thái), và Tây Hồ. Tuy nhiên ngay về vấn đề văn bản của bài này  đã là vấn đề không rõ ràng rồi, các sách giáo khoa cũng như các sách lịch sử văn  học tôi cũng chưa thấy ghi rõ. Vì vậy, việc xác định văn bản học của bài thơ này  chủ yếu dựa vào những ghi chép của các thế hệ đi trước. Trong cuốn sách  “Thăng Long – Đông Đô – Hà Nội” của Hoàng Đạo Thúy[1] có ghi chép khung cảnh Hà Nội:  

"Những buổi sớm tinh  sương mùa đông, khách dạn sương đi trên đường Thanh Niên không thấy trời, không  nhìn rõ mặt nước, trên đầu cành lá rũ nặng giọt, bên trái lung linh ánh trăng úa  hạ huyền; lúc ấy lòng lâng lâng, không ngâm mà cũng như ngâm câu thơ cổ: Phất  phơ ngọn trúc trăng tà... Gà xóm bên hồ đã gáy, chuông hồi đã đổ dồn,  đồng bào Bưởi đã dậy giã dó từ lâu. Mặt trời mới hé trên đê Yên Phụ mở ra một  tấm gương phẳng lặng rắc phấn  hồng”

Qua mô tả của Hoàng Đạo  Thúy, ta dễ dàng thấy được nội dung trùng khớp với bài thơ “Hà Nội tức cảnh” của  Dương Khuê (1839 - 1902) với nội dung:

“Phất phơ ngọn trúc trăng  tà

Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ  Xương

Mịt mù khói tỏa ngàn  sương

Nhịp chày An Thái, mảnh gương Tây  Hồ”[2]  (B)

Vì vậy, “canh gà” ở đây không nói đến món canh/súp gà.  Tôi cũng nghe một số biện giải của nhiều người là nghe kể ngày xưa ở Thọ Xương  cũng có món canh gà nổi tiếng, nhưng đa phần đều là tư biện và không có căn  cứ.

Tạm gác chi tiết “canh gà”, ta đi vào tìm hiểu một  chút diễn biến văn bản của bài thơ này.Sách Tâm trạng Dương Khuê và Dương Lâm[3] , Dương Thiệu  Tống là cháu của Dương Khuê có ghi dòng nhận xét về câu lục mở đầu: "Có người đã  sửa đổi câu thơ này là Gió đưa cành trúc la đà, nhưng có lẽ là sai vì làm  mất đi ý nghĩa ẩn dụ của toàn câu mà chỉ có ý nghĩa tả cảnh mà  thôi".
. Vấn đề nảy sinh ở đây  là: Ai đã sửa câu lục trong bài thơ này thành “Gió đưa cành trúc la  đà”?
Tôi liên tưởng tới một bài thơ khác tả cảnh Huế khá  giống bài thơ của Dương Khuê là:
"Gió  đưa cành trúc la đà
Tiếng chuông Thiên  Mụ, canh gà Thọ Xương.
Thuyền về xuôi mái  sông Hương,
Biết đâu tâm sự đôi  đường đắng cay” (C)  
            Bài thơ này  cũng đã được phổ thành nhạc trong bài hát “Thương về cố đô” của nhạc sĩ  Châu Kỳ, khi đó bài thơ này đã được công nhận như một bài ca dao trong kho tàng  Văn học dân gian Bình Trị Thiên (1987), nhạc sĩ Châu Kỳ chỉ dùng nó như  một chất liệu sáng tác mà thôi. Một hồi tìm kiếm, tôi mới thấy hai câu thơ đầu  xuất hiện trong cuốn hồi ký “Mười ngày ở Huế”[4], nói về quãng thời gian ở Huế của học giả Phạm Quỳnh.  Trong đó có viết một đoạn tả cảnh Huế như sau:

“Gió đưa cành trúc la  đà

Tiếng chuông Thiên Mụ  canh gà Thọ Xương

Cả cái  hồn thơ của xứ Huế như chan chứa trong hai câu ca ấy. Chùa Thiên Mụ là một  chốn danh lam, có cái tháp bẩy từng, ở ngay trên bờ sông Hương, làng Thọ Xương  thì ở bờ bên kia. Đêm khuya nghe tiếng chuông chùa với tiếng gà gáy xa đưa  văng vẳng ở giữa khoảng giời nước long lanh mà cảm đặt thành câu ca cho con  trẻ hát, ấy mới rõ cái tính tình của người xứ Huế.” (Phần  IV)

Như vậy là học giả Phạm Quỳnh đã dùng ý tứ của thơ  Dương Khuê để viết lại cho hợp với cảnh và địa danh ở Huế, có chùa Thiên Mụ và  có làng chài Thọ Xương (còn có tên là Thọ Khương, Thọ Cương, Long Thọ). Chúng ta  có thể đưa ra phán đoán:
Hoặc là Phạm Quỳnh viết dựa trên thơ Dương  Khuê
Hoặc là sử dụng chất liệu văn hóa dân gian bản  địa

Nhưng dù là trường hợp  nào thì văn bản (C) cũng là một chi tiết quý giá.  

Vì thế, bản (A)  có thể được phán đoán bằng sự “lai” giữa hai bản (B) và (C).  

Cũng qua các chi tiết trên, mảy may không hề thấy chỗ  nào đề cập đến món canh (súp) gà Thọ Xương. Hơn nữa, chúng ta cần hiểu logic bài  thơ tả cảnh, đang có gió, có cành trúc, có tiếng chuông, có nhịp chày giã giấy,  có mặt nước hồ long lanh, dẫu có thêm món canh (súp) gà vào cũng thật là vô  duyên và không hợp  lý.
------------------------------------

[1] Cuốn  đầu in bởi Hội văn nghệ Hà Nội năm 1969, tái bản nhân dịp kỷ niệm 1000 năm Thăng  Long Hà Nội năm 2010

[2]  Trích lại tài liệu theo bài của Vô Ưu trên http://www.baomoi.com

Dẫn  theo Trần Trung Viên trong Văn đàn bảo giám, cuốn 3, NXB Nam Ký, Hà Nội, 1926;  Mặc Lâm tái bản, Sài Gòn, 1969, trang 159; tài liệu do nhà phê bình Đặng Tiến  cung cấp. Trong Thơ văn Hà Nội do Trần Huy Liệu chủ biên, cũng viết như  vậy.

[3]  Dương Thiệu Tống, Tâm trạng của Dương Khuê và Dương Lâm, Nxb. Khoa học Xã hội,  HN, 2005.

[4] Quý  vị độc giả có thể đọc toàn văn hồi ký “Mười ngày ở Huế” tại Blog của Phạm Quỳnh  ở địa chỉ:

http://phamquynh.wordpress.com/2009/02/19/tac-ph%E1%BA%A9m-m%C6%B0%E1%BB%9Di-ngay-%E1%BB%9F-hu%E1%BA%BF/

Hoặc:  Phạm Quỳnh, Mười ngày ở Huế, Nxb. Văn học,  H.2001.

Nguồn: Người Hiếu cổ Blog.

11h27' ngày  17.10.2012

>> (BVB - Nguồn tư liệu này có lý, có cơ sở khoa học và  nguồn tư liệu gốc - Người làm thơ không thể đang say sưa tả cảnh, cảm thanh mà  lại nói đến món ăn - ẩm thực - Nhà thơ đâu có đói đến mức ngắm cảnh, tức cảnh  sinh tìn,  thi hứng đang nồng với cành trúc bên hồ, màn sương khói mơ màng, nghe  tiếng chày giã gạo, tiếng chuông, tiếng gà gáy...mà lại xen món ăn đặc sản vào  bài thơ lục bát có 4 câu thì còn đâu là thơ nữa? Lục bát, đâu phải là đói, lục  lọi, lục tìm cái bát để ăn canh gà? Thơ đứng được bởi tứ...Bài thơ hay về phong  cảnh Tây Hồ như thế mà lại xen món ăn đặc sản vào thì phá mất tứ thơ còn đâu?  ).
             > Nhưng mà, cần nhìn nhận sâu  xa vấn đề, chuyện này không nên trách cô giáo, mà là hậu quả của nền giáo dục  suy đồi, xuống cấp, thiếu căn bản. Có thể từ người thầy dạy cô giáo năm xưa đã  giải thích như vậy. Có thể đây là "thói quen" chấm nhanh và nâng điểm để lấy  thành tích, nếu không có tỉ lệ học sinh khá, giỏi cao thì cô giáo bị ban giám  hiệu phê bình, lại khó lên lương...Cái sự hô hào "hai không", rồi "4 không" của  ông Nguyễn Thiện Nhân đã cuốn gói theo ông ta, khi mà ông không còn làm Bộ  trưởng GD nữa, nay thì không thể "không" được chuyện gì...Và, có thể từ nhiều  nguyên nhân khác.
            Nhưng qua chuyện này, nhân cách của cô giáo hơn hẳn nhiều vị quan cách mạng  khác, chỉ là chấm sai điểm một bài văn học trò mà cô giáo xin thôi, không dạy  học nữa. Đã có biết bao quan tham (bộ phận không nhỏ) hiện nay đã tàn  phá hại dân hại nước, làm nghèo đất nước, đẩy cuộc sống người dân vào vòng cơ  cực, nhưng có ai xin từ chức  đâu...he he...